ابوالوفا بوزجانی
ابوالوفا محمد بن محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس ریاضی دان و منجم قرن
چهارم در سال 328 در بوزجان نیشابور متولد شد.وی تحصیلات ریاضی خود را نزد
خانواده آموخت و در سال 348 به عراق که در آن زمان پایتخت خلافت شرقی بود،
مهاجرت کرد. در آنجا به صورت آخرین نماینده برجسته مکتب ریاضی- نجومی در
آمد و به تألیف کتاب های مهم خود پرداخت و با همکارانش در رصد خانه بغداد
به رصد مشغول شد.او روش های محاسبه ای را که بازرگانان، کارمندان دوایر
مالیه و مساحان زمین در شرق اسلامی در کارهای روزمره خود به کار می بردند،
به نحوه منظم مدون ساخت و همچنین روش های متداول را اصلاح کرد و بعضی از
روش های ناصحیح را نیز مورد انتقاد قرار داد.به عنوان مثال، پس از بیان آن
که مساحان مساحت هر نوع چهارضلعی را با ضرب کردن نصف مجموع اضلاع مقابل در
یکدیگر به دست می آورند، خاطر نشان می سازد که این نیز اشتباهی آشکار و
غلطی مسلم است.
از کتاب بوزجانی چنین بر می آید که دستگاه موضعی عدد نویسی دهدهی هندی با
استفاده از ارقام در میان مردم و تجار سرزمین های خلافت شرقی تا مدت های
طولانی مورد استفاده نبوده است.او با توجه به عادت و عرف خوانندگانی که
کتاب برای آنها نوشته شده، از استفاده از ارقام کاملاً پرهیز کرده است و
همه اعداد و محاسبات را، که گاهی بسیار پیچیده است، تنها با کلمات بیان
کرده است.
یکی از کتاب های علمی بوزجانی کتاب " فیما یحتاج الیه الصانع من الاعمال
الهندسه" است، که بعد از سال 379 نوشته شده است.بسیاری از روش های ساختن
اشکال دو بعدی و سه بعدی که بوزجانی عرضه کرده، اقتباس است از آنچه در آثار
اقلیدس، ارشمیدس، هرون اسکندری، تئودوسیوس و پاپوس آمده بوده است، اما
بعضی از مثال ها
ابتکاری است.
در این اثر بوزجانی مسائلی نیز آمده است راجع به تقسیم یک شکل به اجزایی که شرایط معینی را واجد باشند.
اثر نجومی که بزرگ بوزجانی " المجسطی" یا کتاب " الکامل " بسیار دنباله رو
مجسطی بطلیموس است.ممکن است این اثر، که فقط بخشی از آن به جای مانده است،
دقیقاً همان " زیج الواضح" او یا جزئی از آن باشد، که مبتنی است بر رصدهای
خود او و همکارانش، به نظر نمی آید که زیج باقی مانده باشد.
قبل از بوزجانی، در مثلثات کروی، تنها وسیله حل مثلث ها قضیه منلائوس راجع
به چهار ضعلی کامل بود، که در کتب اسلامی به " قاعده مقادیر ششگانه" موسوم
است.کاربرد این قضیه در حالت های مختلف بسیار دست و پا گیر است.بوزجانی با
غنی تر ساختن ابزار مثلثات کروی، حل مسائل آنها را راحت تر کرد.وی قضیه
تانژانت ها را در حل مثلث قائم الزاویه کروی به کار بست، و تقدم در اثبات
را بیرونی به وی نسبت داده است.یکی از اولین اثبات های قضیه کلی سینوس ها
برای حل مثلث های غیر قائم الزاویه، به توسط بوزجانی ابداع گردید. برای
تجلیل از بوزجانی، دهانه یکی از آتشفشان های ماه، به نام او نام گذاری شده
است.
