رصد خانه مراغه را ساخت به علت این که علاقه زیادی به علم ستاره شناسی داشت
ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی ملقب به خواجه نصیر طوسی یا خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف، متکلم، فقیه، دانشمند، ریاضی دان و سیاست مدار ایرانی شیعه سده هفتم است.
او در پانزدهم جمادی الثانی سال 591 هجری در جهرود که از توابع قم است، دیده به جهان گشود.پدرش شیخ وجیه الدین که از علمای شهر قم بود، به همراه خانواده به شوق زیارت امام رضا(ع)، به مشهد عزیمت کرد و پس از زیارت در هنگام بازگشت به وطن به علت بیماری همسرش در یکی از محله های شهر طوس ساکن شد.
علوم دینی و عقلی را زیر نظر پدرش، و منطق و حکمت طبیعی را نزد دایی اش آموخت. تحصیلاتش را در نیشابور به اتمام رساند.
خواجه نصیر پس از کسب علوم مختلف در خراسان به دیار ری شتافت و پس از آنجا به قم، سپس به اصفهان و از آنجا به عراق رفت.
او فقه را از محضر " معین الدین سالم مصری" از شاگردان" ابن ادریس حلی " و " ابن زهره حلبی" فرا گرفت و در سال 619 قمری از استاد خود اجازه نقل روایت دریافت کرد.
او
همچنین مدتی در محضر " علامه حلی" فقه آموخت. " کمال الدین موصلی" ساکن شهر
موصل دیگر دانشمندی بود که علم نجوم و ریاضی را به خواجه آموخت.خواجه پس
از سال ها کسب علم و معرفت و طی کردن درجات علمی و سیر و سلوک معنوی در
دیار غربت، عزم وطن کرد و از عراق به سمت خراسان رهسپار شد.
خواجه نصیر در سفری که از عراق به خراسان باز می گشت، طی برخوردی با داعیان
اسماعیلی، قسمتی از زندگانی خود را در قلعه های اسماعیلیان گذراند.در مدتی
که خواجه نصیر در " قلعه قهستان" بود، بیشتر مورد احترام و تکریم قرار می
گرفت و آزادانه به شهر قاین رفت و آمد داشته و به امور مردم رسیدگی می کرد،
خواجه حدود 26 سال در قلعه های اسماعیلیه به سر برد و در این مدت دست به
تألیف و تحریر کتاب های متعددی زد.
شرح اشارات ابن سینا، اخلاق ناصری، رساله معینیه، مطلوب المؤمنین، روضه القلوب، تجرید الاعتقاد، رساله تولی و تبری، نمونه ای از آثار خواجه در این مدت است.ناسازگاری اعتقادی خواجه با اسماعیلیان و نیز ظلم و ستم آنان نسبت به مردم وی را بر آن داشت تا برای کمک گرفتن، نامه ای به خلیفه عباسی در بغداد بنویسد.
در این میان حاکم قلعه
از ماجرای نامه خبردار شد و دستور داد تا خواجه را دستگیر و زندانی کنند.پس
از چندی خواجه نصیر به " قلعه الموت" منتقل شد. ولی حاکم قلعه که از دانش
او اطلاع پیدا کرده بود، با او رفتاری مناسب در پیش گرفت.
خان مغول که از جریان خواجه و زندانی شدن او باخبر شد، او به خواجه علاقه داشت
و این علاقه به خواجه زمانی بیشتر شد که خان مغول از علم و دانش خواجه و
تسلط بر علوم مختلف مخصوصاً علم نجوم آگاهی یافت؛ چون مغولان اعتقاد زیادی
به ستاره و صور فلکی و طالع بینی آینده داشتند. حتی برخی از محققان، مغولان
را خورشید و ماه پرست می دانستند و شاید همین امر باعث بناگزاری رصدخانه
مراغه شد و کتابخانه ای به وجود آورد که حدود چهل هزار جلد کتاب در آن بوده است.
این حکیم فرزانه با احاطه بر دانش های
زمان خود، بازمانده دانشمندان و آثار علمی را گرد آورد و غنای فرهنگ ایرانی
را در پیروزی بر هجوم ویرانگر مغولان نمایان ساخت.
خواجه در 18 دیحجه 672 (11 تیر 653) درگذشت آرامگاهش در کاظمین بقداد
لقب استاد بشر و عقل حادی عشر
